تکبر تکانی!

برای اصلاح تکبر نیاز به دو فعالیت اساسی داریم: «تأمل» و «اقدام».

* گام اول: تأمل
برخی متکبران دچار ترس مبهمی هستند که اگر رفتار متکبرانه‌ام را کنار بگذارم، چه بسا موقعیت‌های کنونی خود را از دست بدهم. برای مثال ممکن است یک مدیر متکبر تصور کند. اگر تکبرم را کنار بگذارم، دیگر کارمندانم از من فرمان پذیری لازم را نخواهند داشت؛ یا یک فرد متکبر تصور کند اگر با بستگان همسرم این گونه رفتار نکنم، پررو می شوند.

در این مرحله روی دو محور تمرکز می شود:
1- هدف‌گذاری
هدف اصل اصلاح تکبر، رسیدن به مقام بندگی خداوند است. برای رسیدن به این هدف، لازم است هدف‌های میانی نیز مشخص شود. جلوگیری از آسیب‌های فردی مادی و معنوی، و نیز آسیب‌های اجتماعی می‌تواند به‌عنوان اهداف میانی اصلاح محسوب شود. برای مثال کسب علم و دانش، برقراری روابط مثبت با اطرافیان، می تواند اهداف میانی اصلاح تکبر باشد.

بعد از روشن شدن هدف اصلی و اهداف میانی در اصلاح تکبر، زمان آنست که اهداف جزئی را مشخص کنیم. اهداف جزئی تک تک نشانگان شناختی، هیجانی و رفتاری تکبر را نشانه می گیرد و خود شامل دو بخش می شود:

1- تعیین خود نشانگان: برای مثال، رفع هر کدام از نشانگان شناختی از قبیل استقلال بینی در داشته‌ها، خود بزرگ بینی، برتری طلبی، و تعصب را می توان به عنوان یک هدف خود در نظر گرفت: همچنین رفع هر کدام از نشانگان هیجانی از قبیل عاشق تعریف بودن، کینه ای بودن، تحقیرگر بودن، یا رفع هر کدام از نشانگان رفتاری از قبیل جلوگیری از اظهارنظر دیگران، دوری از انتقاد، تمایزطلبی در جمع، دوری از انجام کارهای روزانه، منم منم گفتن، تکبر در سخن گفتن، تکبر در راه رفتن، نصیحت و حرف حق دیگران را نپذیرفتن، انتظار احترام و سلام از دیگران داشتن می توانند به عنوان اهداف خود برنامه اصلاحی، در نظر گرفته شوند.

2- تعیین فراوانی نشانگان: یعنی هر کدام از مواردی که ذکر شد، تا چه حد از فراوانی در طول یک هفته یا دو سه، روز، یا یک روز از او سر می زند. ممکن است برخی از این نشانه‌ها زیاد در فرد دیده شود و برخی کمتر، روشن است نوع سرمایه گذاری روی هر کدام از اینها به یک شیوه نخواهد بود.

2- خود ارزیابی
فرد متکبری که خواهان اصلاح رذیله اخلاقی خود است، در این قسمت، به سوال های زیر پاسخ می دهد:

1- برای رفع این نشانه چه کارهایی می توانم انجام دهم؟

2- با تواضع چه چیزهایی در دنیا و آخرت به دست می آورم؟

3- با تکبر چه چیزهایی را در دنیا و آخرت از دست می دهم؟

4- داشتن چه اطلاعات دینی به من برا رفع این رذیله اخلاقی انگیزه می دهد؟ از چه منابع یا افرادی می‌توانم برای کسب این اطلاعات استفاده کنم؟

5- اگر بتوانم با این نشانه مبارزه کنم، چه تأثیری در روحیه ی من خواهد گذاشت؟

6- اگر بتوانم این نشانه را از بین ببرم، چه تأثیری در بهبود روابط من با اطرافیانم خواهد گذاشت؟

در مسیر اصلاح می توان بارهای بار این سوالات را از خود پرسید و هر بار جواب های بهتری برای آنها یافت. شاید لازم باشد. این سوال را نیز در ادامه از خود پرسید که «چرا هنوز نتوانسته ام این نشانه از تکبر را رفع کنم؟ این عدم موفقیت چه چیزی را در من نشان می دهد؟»

* گام دوم: اقدام
برخی از اقداماتی مهمی که می‌توان برای اصلاح تکبر از آنها استفاده نمود به‌ شرح زیرند:

1- کنترل محرک‌ها
برای نمونه، چه بسا شخصی احساس می کند زمانی که در برخی مجالس صحبت از مدرک تحصیلی و میزان موفقیت‌های علمی می شود، او نمی تواند خود را کنترل کند و سریع شروع به تعریف از خود و مطرح کردن خود می نماید، به طوری که به کلی فراموش می کند این‌ها الطاف الهی در حق بوده و خود را مستقل در به دست آوردن آنها می بیند. شاید شروع بحث علمی در یک مجلس زمینه‌ساز برتری علمی یک فرد و در نهایت بروز صفت تکبر در او شود. در اینجا این مجلس و موقعیت محرک تکبر است، چنین شخصی باید در مراحل اولیه‌‌ی اصلاح تکبر از شرکت در این مجالس پرهیز کند، یا اگر شرکت کرد، حواسش باشد که وارد این گونه مذاکرات نشود. بزرگان اخلاق در این گونه مواقع بسیار از خود در مقابل وساوس شیطان محافظت می کرده اند.

2- اصلاح شناخت‌ها
توجه به باورهای زیر برای اصلاح تکبر مفید است:

* الف- آخرِ نداری وضعفیم

همه انسان‌هایی هستیم که زمانی هیچ چیز نبود و به فرمایش قرآن کریم «لم یکن شیئا مذکورا »1(سوره دهر/ آیه 1) تا وقتی که نطفه‌ی پست و بدبویی شده و آنکه سرانجام مرداری متعفن خواهد شد. قرآن هفتاد بار از نطفه سخن به میان می آورد؛ شاید می‌خواهد ما یادمان نرود از چه چیز پستی خلق شده‌ایم و یادمان نرود که: «خلق الانسان ضعیفا»2 (سوره نساء/ آیه 28).

* ب- هر چه داریم،عاریه‌ای است

رسیدن به این باور که هر چه از موفقیت و کمال داریم همه از آن خداوند است و اوست که اینها را به ما لطف کرده. آری ما انتخاب کرده‌ایم تا مسیر درست را در راه استفاده از استعدادهایمان طی کنیم؛ اما همین توفیق را هم او به ما داده است.

* پ- دنیا یعنی یک چشم برهم زدن

کسانی که به موقعیت اجتماعی، اموال، فرزندان، علم، ... مغرورند و بر پایه ی آن تکبر می ورزند، باید بدانند که همین ها به انسان وفایی ندارند و فقط همراه دنیایی او هستند. امام علی (علیه السلام) در این باره فرموده اند: «به زینت ها و نعمت های دنیا مغرور نشوید و رنج های دنیا نباید شما را بی‌تاب و توان کند چرا که عزت و فخر دنیا پایان می پذیرد و زیور و زینت و نعمت‌های دنیا نابود می شود و رنج‌ها و سختی‌هایش نیز به نهایت می رسد.»3 (نهج البلاغه، خطبه 99).

شایان ذکر است که رفتار کردن همچون آدم‌های معمولی از جهت انتخاب پوشش و امکانات زندگی، همچنین شروع به احترام گذاشتن به دیگران با احترام‌هایی کوچک همچون پیش‌دستی در سلام دادن، جلوی پای دیگری پا شدن، هنگام صحبت دیگران به حرف شان خوب گوش دادن و وسط حرفشان نپریدن ... می‌تواند تمرینی عملی برای تواضع باشد.

در پایان تذکر این نکته‌ی کلیدی نباید فراموش شود که در کنار تلاش‌های صادقانه برای اصلاح رذائل اخلاقی، تضرع به درگاه الهی و توسل به اهل بیت (علیهم السلام) باید مورد توجه خاص قرار گیرد.
منبع : ماهنامه خانواده شاد